Gun kinderen de vrijheid niet naar school te hoeven gaan

School is de plek waar kinderen het grootste deel van hun dag doorbrengen: een omgeving die ontworpen is om in hun behoeften te voorzien en waar het personeel geleerd heeft hoe je met ze om moet gaan. Toch gaan veel kinderen niet graag naar school. Ik heb geen statistieken kunnen vinden (en waarom eigenlijk niet?), maar afgaand op herinneringen aan mijn eigen schooltijd en op kinderen uit mijn omgeving lijkt het dat school vooral wordt gezien als iets dat moet. Voor veel kinderen roept het negatieve associaties op: dwang, verveling, zinloosheid. Het leuke aan school is vooral dat het de plek is waar ze vriendjes zien.

Mijn eigen schooltijd was traumatisch. Leraren stonden voor de opgave een groep met verschillende niveaus en interesses aan een homogeen programma te onderwerpen. Ik was een slim kind, en het lesprogramma bood weinig uitdaging – zo weinig dat ik uren op de gang werd gezet met een individueel programma, dat vooral bestond uit overschrijven (mijn handschrift was en is belabberd). Buiten school bracht ik veel tijd door met boeken – leren kan een hele mooie ervaring zijn, vooral als het niet móet – en na iedere vakantie had ik buikpijn als ik weer de klas in moest.

Het schoolsysteem zoals wij dat kennen is een vrij jong experiment. In Nederland werd de leerplicht in 1900 ingevoerd voor kinderen tot twaalf jaar, met een uitzondering voor boerenkinderen tijdens de oogst. In een tijd waarin van veel kinderen een bijdrage aan de gezinseconomie werd verwacht was deze wetgeving er vooral om ze te beschermen. Wie herinnert zich niet Kees de jongen, het hoofdpersonage van Theo Thijssen’s gelijknamige roman, die zijn schoolcarrière vroegtijdig in moest ruilen voor een baan als bediende in een koffiefirma? Lang was het voor de lagere standen niet nodig om te kunnen lezen en schrijven – maar in het verlichte Europa van de 18e en 19e eeuw bracht school het volk een gedeelde basis bij.

Al snel volgde er wetgeving om deze verworvenheid in een verplichting om te zetten. Inmiddels geldt in vrijwel ieder land een leerplicht, die in de meeste landen samenvalt met schoolplicht: ieder kind van een bepaalde leeftijd moet zoveel uur per week naar school. Er zijn uitzonderingen: in de VS volgt zo’n 11% van de kinderen thuisonderwijs. Deze onderwijsvorm is ook toegestaan in het Verenigd Koninkrijk en Portugal, en wordt in diverse landen gedoogd. Het is tevens een vorm van onderwijs waar ouders tijdens de coronajaren mee te maken kregen. Voor velen was dit dramatisch. Ons gezin kwam er achter dat we met een uur per dag het schoolprogramma wel bijhielden, en dat er veel meer tijd was om te spelen (en kinderen leren spelenderwijs).

Na corona hebben we met een paar bevriende families een vervolg aan dit experiment gegeven, in een land waar thuisonderwijs wordt gedoogd. We volgden daarbij een zelf ontworpen programma van zo’n vijftien uur per week. Ongeveer de helft was een standaardcurriculum (vooral taal en rekenen), met ondersteuning van online platforms als Khan Academy. De andere helft bestond uit zelfsturend leren, waarbij de leerling het programma bepaalt: filosofie, literatuur, natuur, programmeren, kunst (de grens tussen school en vrije tijd was soms onduidelijk). Waar het reguliere onderwijs zo is vormgegeven dat veel leerlingen met tegenzin de klas in gaan, gingen onze studenten met plezier naar “school.”

Onze familie is geprivilegieerd: we hebben flexibele werktijden, zijn hoogopgeleid, en hebben de beschikking over veel ruimte en natuur. Leren is niet zozeer het resultaat van instructie als van spel, experiment, en onbelemmerde deelname aan een betekenisvolle omgeving, en op een flatje in de binnenstad is dat lastig. Bovendien is “leren” natuurlijk niet de enige bestaansreden van het schoolsysteem, en socialisering met andere kinderen was een uitdaging. De meeste kinderen zijn tijdens schooluren op school, en dus niet beschikbaar. Natuurlijk zijn er sport- en muziekclubs en andere extracurriculaire activiteiten, maar school is de voornaamste ontmoetingsplek – en daar vielen we buiten.

Desalniettemin kun je je afvragen of de algemene schoolplicht zijn doel niet voorbij schiet. Weinig volwassenen zouden accepteren om wettelijk verplicht 30 tot 40 uur per week door te brengen in een ruimte waar de staat zich over hun persoonlijke ontwikkeling ontfermt, maar voor onze kinderen vinden we dit vanzelfsprekend. Daar komt bij dat een gebrek aan personeel het onderwijs in Nederland al jaren onder druk zet: “De onderwijsinspectie constateert al een aantal jaar op rij dat de basisvaardigheden van Nederlandse scholieren – rekenen, taal en lezen – achteruit kachelen,” aldus Trouw. Ik ben er zeker van dat onze studenten niet achterliepen op hun schoolgaande leeftijdsgenootjes, en vaardigheden ontwikkeld hebben die op een gewone school nooit aan bod zouden komen.

Veel kinderen gedijen prima in het schoolsysteem, en thuisonderwijs is zeker niet voor iedereen de beste keuze. Maar waarom wordt ieder kind verplicht het grootste deel van zijn wakend leven door te brengen op een plek waar zoveel kinderen met tegenzin naartoe gaan? Persoonlijk vermoed ik dat de voornaamste functie van school weinig met kinderen te maken heeft. Veel kinderen leren beter buiten school, sociale ontwikkeling vindt plaats waar sociaal contact plaatsvindt, en regulering van thuisonderwijs zou een eenvoudige en goedkope oplossing kunnen zijn voor het lerarentekort. Maar voor ouders is school een gratis kinderopvang die ervoor zorgt dat ze onbelemmerd naar hun werk kunnen, en een plek waar hun kinderen discipline wordt bijgebracht. School is er niet voor kinderen, maar om het systeem in stand te houden en te reproduceren. In de woorden van Ivan Illich (Deschooling Society, 1971): “School is het reclamebureau dat je laat geloven dat je de samenleving nodig hebt zoals die is.”

Mijn zoon gaat inmiddels weer naar school. In het land waar we nu wonen kan dat niet anders, en bovendien bereikt hij langzaam een leeftijd waarop contact met leeftijdsgenoten steeds belangrijker wordt. Het was ook nooit onze ambitie het systeem voor altijd te verlaten; ik wil dat hij de mogelijkheid heeft ooit naar de universiteit te gaan. Maar als het aan hem ligt was hij thuis gebleven.